Hrišćanstvo u Srbiji

Na prostorima današnje Srbije, hrišćanstvo se pojavilo veoma rano, već tokom prvog ili drugog veka hrišćanske istorije. Prve hrišćanske zajednice za koje se zna na osnovu istorijskih svedočanstava i arheoloških nalaza razvile su se u većim gradskim centrima kao što su antički Sirmijum (današnja Sremska Mitrovica), Singidunum (današnji Beograd), Viminacijum (današnji Kostolac), Naisus (današnji Niš) i Ulpijana (današnji Lipljan). U ovim centrima stvorene su i prve ranohrišćanske episkopije. Početkom 4. veka, u Singidunumu su tokom progona hrišćana postradali Sveti Ermil i Stratonik. Tokom 4. i 5. veka, poseban značaj je dobila episkopija u Sirmijumu, kao i obližnja episkopija u Singidunumu, čiji su episkopi Ursakije i Sekundijan bili neposredno uključeni arijanske sporove.[1]

Ohridska patrijaršija, bila je jedno vreme smeštena u Sirmijumu. Po predanju osnovana od svetih apostola Petra, Pavla i Jakova. Prvi arhiepiskopi su bili Epenet, Andronik i Irinej. Papa Jovan X (914- 929), pisao je srpskom županu Mihailu u Zahumlje:“Ko sme i može sumnjati da se crkva u kraljevstvu srbo- hrvatskom ne svrstava u onu, koju su još prvi apostoli osnovali i smatra se prvobitnom vasionskom crkvom? Ona je, kao ranu propoved apostolske crkve, s mlekom vere primila, kako su je i Saksonci primili u najnovije vreme, a pod mojim predsedateljstvom blage uspomene na papu Grigorija...“ Letopisac Nestor, kao i Jovan X, govore da su Srbi primili hrišćanstvo od apostola Pavla i Andrije. Vuk Karadžić, navodi epsku narodnu pesmu u kojoj se na jednom mestu kaže:“Do u Srijemu, u to mjesto župno, e se kupe srijemski glavari, na sakupu pred bijelom crkvom, tu dođoše mnogi sveštenici...“ U V veku, patrijaršija je iz Sirmuijuma preneta u Kosovsku Mitrovicu, a potom je, sve do 535. godine, lutala od „nemila do nedraga“. Sirmijum je bio jedan od najvećih gradova Rimskog carstva, poznat kao „druga prestonica“.

Stefan Nemanja, veliki župan Srbije, nimalo slučajno, gradi svoje prve crkvene građevine na temeljima ranohrišćanskih bazilika. Tako , u blizini Kuršumlije, na levoj obali Toplice, podiže Bogorodičnu i crkvu Sv. Nikole, pre nego što će postati jedini gospodar Raške. Bogorodična crkva je podignuta na temeljima bazilike, a kraj crkve svetog Nikole, pronađeni su kasnoantički grobovi iz IV veka.

Razlog ovog, relativno brzog razvoja hrišćanstva i hrišćanske arhitekture, leži u činjenici da je ovuda, u antici, prolazio važan saobraćajno- rudarski put koji je, sa obala Jadrana i grada Lesa ( Leštane, Ljes, koji se tada nalazio u rimskoj provinciji Prevalis), išao do grada Ulpijane ( Lipljan ), u rimsku provinciju Dardaniju, preko Niša, koji se, u kasnoj antici, nalazio u rimskoj provinciji Dakiji Mediteraniji, stizavši do glavnog grada provincije Dakije, Ripenzis Racijarije (Ripensis Raciaria, današnji Arčar).

Izuzetno važan ranohrišćanski centar bio je i Novigrad, današnji Herceg Novi, nezaobilazna stanica na putu legionara ( via adriatica, jadranski put ), od Epidaurusa (Cavtat ) do Skodre ( Skadar ). U njegovoj okolini, od rta Oštro pa sve do Krivošija i Subre na Orijenu ( nmv 1680 m ), evidentirano je i snimljeno 89 crkvenih lokaliteta. Ovi lokaliteti još su u fazi istraživanja; brojne iskopine nagoveštavaju postojanje svetinja koje su zatrli osvajači ili neumitni hod vremena. Najveća koncentracija se nalazi na poluostrvu Luštica, u mestu Žanjice.

I Pećka patrijaršija je podignuta, kao i sve Nemanjine crkve i crkve na Kosovu i Metohiji, na temeljima bazilike iz staroga veka. Keramički žižak, klasičnog antičkog oblika, na središnjoj rozeti, ima shematski prikaz pomoću kojeg smo u stanju da objasnimo mnogobrojne arheološke nalaze iz Srbije; pre svega krstove, potom kameni crkveni „nameštaj“ i keramičke opeke, koje su pronađene kako na teritoriji Beograda, tako i na prostoru celog srpskog Podunavlja. Arhaična ikonografska predstava na beogradskom žišku, sa ženskom i muškom figurom, sa krstom u ruci i drugim na mandorli (iznad glave), bez sličnog je primera u kasnoantičnoj umetnosti od III do VII veka i nevezanosti za umetnost potonjih vekova. Ona je ukazala je na to da je žižak načinjen za jedan određen istorijski trenutak i sasvim precizan datum u vizantijskoj državi. Na njemu su predstavljeni car Konstantin I i carica Jelena, a ova postavka ima paralelu u srednjevekovnom predstavljanju Majke Božije i sv. Đorđa - pobedonosca.

U Beogradu je nađen još jedan izuzetno važan ranohrišćanski nalaz. Reč je o timpanu, sa predstavama lavova i krstom, na beogradskoj tvrđavi, Kalemegdanu. Na bočnom zidu ulazne kapije iz XIV veka, s unutrašnje strane, pronađena je spolija iz srednjeg veka. Ova spolija je bila u obliku pravougaonog reljefa koji je, bio deo timpanona, dimenzija 20 sa 40 cm. Na njemu je predstava sučeljenih lavova i središnjeg, razdelnog krsta, nalik krstu sa Golgote. Ovaj tesanik najverovatnije je bio funkcionalni deo oltarne kamene pregrade, ranohrišćanske crkve, koja se nalazila u blizini, pa je znatno kasnije, u vremenu Despota Stefana Lazarevića, uzidana unutar utvrđenja. Srodnost ove zoomorfne kompozicije pronađena je na prstenju sa natpisom „pax“, koje je nalaženo u grobovima na teritoriji Podunavlja, Kosova i Metohije, Žminja, Lopuške Glavice, Majsa, Pečuja, Golupca i Prčeva. Blizak odnos timpana sa Kalemegdana i misionarskog prstenja sa lokaliteta Golubac i Prčevo ( Srbija ), daje pravi smisao baptističkoj formuli, vezanoj za obrede krštenja. U oba slučaja ( timpan, prstenje ), imamo sučeljene lavove; dok se na timpanu u sredini nalazi krst, kod prstenja se tu nalazi natpis „pax“. Da bi se u potpunosti shvatila svrha lavova, krsta i natpisa „pax“( mir ), trebalo bi uzeti u obzir značajno delo Hipolita Rimskog iz 222- 233.g, „Uskršnji kanon“ i „Spis o krstu“, Tertulijana. Hipolit zahteva da se kandidati za krštenje, na veliki uskršnji četvrtak, okupaju, poste na uskršnji petak, a na uskršnju subotu da se skupe oko episkopa, da se klečeći mole i da se nad njima počini egzorcizam. Cela noć se provodi u slušanju i čitanju pouka. U ponoć, kad nastupi uskršnja nedelja, osvećuje se voda krštenja ( ulje blagodarnosti ), kao i ulje egzorcizma. Zatim dolazi odricanje od Satane, pomazanje uljem egzorcizma i sam čin krštenja. Satana, autor greha i neposredni uzrok smrti, u ranom hrišćanstvu, je uvek predstavljen u zoomorfnoj hipostazi lava. Tertulijan pruža i celokupan smisao čina polaganja ruku, koji je uzrokovao krsnu dogmatsku formulaciju „pax“ na misionarskom prstenju.[2]

Počevši od 535. godine, sve episkopije na ovom području potpale su pod nadležnost novoustanovljene arhiepiskopije čije se središte nalazilo u gradu Justinijana Prima. Iako je ova arhiepiskopija sredinom VI veka bila na vrhuncu svog razvoja, uskoro je došlo do propasti antičkog hrišćanstva na ovim prostorima. Sirmijum je 582. godine teško postradao od Avara, a 584. godine su postradali i Singidunum, Viminacijum, Naisus i drugi gradovi. Nakon dvadesetogodišnjih borbi, početkom VII veka došlo je do konačne propasti carske vlasti u čitavoj oblasti, usled čega su zapustele i mnoge stare episkopije.